پژوهش‌نامه علوی

چکیده بحث پیرامون امامت و خلافت پس از پیامبر اکرم، یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین موضوعات در تاریخ اسلام است که همواره مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران فریقین قرار داشته است. یکی از استنادات مهم در این زمینه، حدیث شریف «لا یحبک الا مؤمن و لا یبغضک الا منافق» است. در این حدیث، حضرت امیرالمومنین علی به عنوان معیاری برای تشخیص ایمان و نفاق افراد معرفی شده است که جایگاه بی‌بدیل آن حضرت در منظومه دینی اسلام است، ولی در وقایع پس از پیامبر نظیر سقیفه، این جایگاه نادیده گرفته شد. بنابراین مسئله اصلی پژوهش حاضر در آن است که امامت بلافصل حضرت امیرالمومنین علی را از حدیث مذکور ثابت کند و خلافت ابوبکر را در پرتو این معیار نبوی نفی نماید. این پژوهش از آن جهت ضرورت دارد که حدیث مورد بحث در منابع مختلف عامه نقل شده و نقش کلیدی در اثبات حقانیت حضرت امیرالمومنین علی و نفی خلافت ابوبکر دارد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با رویکرد حدیثی- تاریخی به بررسی حدیث «لا یحبک الا مؤمن و لا یبغضک الا منافق» در منابع عامه می‌پردازد و با استناد به روایات، گزارش-های تاریخی و اقوال بزرگان آنها امامت حضرت امیرالمومنین علی را ثابت کرده و خلافت ابوبکر را نفی می‌کند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که حدیث مذکور، دلالت قطعی بر افضلیت و امامت حضرت امیرالمومنین علی دارد و رفتار ابوبکر، نمود بارز بغض و نفاق نسبت به امام است.

چکیده نشانه شناسیِ فرهنگی در ساده‌ترین مفاهیم خود، یک نوع تحقیق یا کندوکاوی در فرهنگ نیست، بلکه تحقیق در مورد سیستم‌های پنهان و مسائل درهم‌تنیده و پیچیده آن است. در نشانه شناسی فرهنگی، فرهنگ به عنوان یک نظام نشانه ای کلان، مطرح می شود؛ بنابراین، این نوع تحلیل، فعالیتی است که می‌کوشد اقدامات فرهنگی را در جنبه‌های اجتماعی و فردی آن‌ها تبیین کند. از طرفی، درک انسان از هستی، درکی است که توسط فرهنگ و از طریق نظام‌های دلالت‌گرِ زبانی و غیرزبانی برنامه‌ریزی می‌شود. این نظام‌ها، فعالیت‌ها و کنش‌های اجتماعی انسان را قالب‌بندی می‌کنند. از این رو، فرهنگ یک نظام (سیستم) است که شامل زبان‌های طبیعی و مصنوعی، هنرها، ادیان، آیین‌ها و... می‌شود. کلام امام علی (ع) که در کتاب شریف نهج البلاغه گرد آمده است همه این ویژگی‌ها را داراست. بر همین اساس جستار پیش رو قصد دارد مسأله نشانه را که نقش بسیار مهمی در ارتباط فکریِ بین متکلم و مخاطب دارد از جنبه کارکرد فرهنگی در کلمات قصار امام بررسی کند. برای رسیدن به این از روش تحلیلی ـ توصیفی بهره گرفته شده است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که برای فهم کلام امام در بُعد فرهنگی نشانه ها، نیازمند به کارگیری اندیشه و فعال سازی حافظه از سوی دریافت کننده است تا بتواند محتوای آنها را کشف کند. نشانه های فرهنگی باز در مقایسه با فضاهای بسته، از گستره و انعطاف بیشتری برخوردارند؛ چرا که امام این متون را محدود به یک عصر خاص بیان نکرده است،

چکیده خطبه قاصعه نهج‌البلاغه، متنی گفتمانی است که در کوفه پس از جنگ نهروان (۳۸ هجری) در تقابل با گفتمان‌های رقیب شیعی (اهل سقیفه، شامی و خارجی) ایراد شد و هژمونی گفتمان علوی را تثبیت کرد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، ساختارهای قدرت و ایدئولوژی در این خطبه را بررسی می‌کند. در سطح توصیف واژگان ایدئولوژیک مانند «تواضع» و «تکبر»، همراه با ساخت‌های دستوری و استعاره‌های مفهومی، گفتمان شیعی را مشروع و رقبا را به انحراف پیوند می‌دهند. در سطح تفسیر، ارجاعات قرآنی و تعارض‌های بیناگفتمانی، با تکیه بر فرهنگ دینی کوفیان، اقتدار علوی را تقویت می‌کنند. در سطح تبیین، خطبه با بازنمایی مخالفان به‌عنوان پیروان تکبر و گمراهی، نظم اجتماعی کوفه را بازسازی کرده و هویت شیعی را به‌عنوان مقاومتی در برابر انحراف نهادینه می‌سازد. یافته‌ها نشان‌دهنده نقش محوری زبان در تولید قدرت، بازتعریف هویت‌های اجتماعی و تثبیت هژمونی در بافت تاریخی-اجتماعی کوفه هستند. این مطالعه بر اهمیت تحلیل گفتمان در فهم متون دینی و تأثیر آن‌ها بر تحولات اجتماعی تأکید دارد.

چکیده حکومت علوی همواره آماج فتنه‌ها بوده‌است. بی‌تردید سبک برخورد امام علی(علیه‌السلام) با فتنه‌گران، مسأله‌ای‌ مهم و قابل الگوگیری می‌باشد. ازاین‌رو، پژوهش حاضر با تمرکز بر مطالعه مجموع سخنان امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) درجریان اولین آشوب‌ سیاسی- اجتماعی در دوره حکومت‌اش یعنی «فتنه جمل»، با روش نظام‌مند «تحلیل مضمون» درصدد ارائه الگویی جامع جهت مقابله مؤثر و اخلاق‌مدارانه با فتنه‌گران است. دراین‌راستا، 54 روایت شناسایی شد. درپی تجزیه این روایات در جداول اکسل، به‌ترتیب 1002 مضمون پایه، 20 مضمون سازمان‌دهنده و 4 مضمون فراگیر کشف گردید. ازجمله پربسامدترین مضامین فراگیر، مضمون «رویکرد تربیت اخلاقی امام دربرابر فتنه‌گران» است که مشتمل بر مضامین کلیدی «تربیت و هدایت فتنه‌گران»، «اصلاح بینش دینی و اعتقادی فتنه‌گران»، «مدارا با فتنه‌گران» و «نفرین و سرزنش فتنه‌گران» می‌باشد. این مؤلفه‌ها از اهتمام خاص امام به امر ارشاد و تربیت سران فتنه و تلاش برای اتمام حجت با آنان جهت پرهیز از فتنه‌گری در امت اسلامی حکایت دارد. لذا حضرت بر لزوم رعایت اخلاق در میدان نبرد با فتنه‌گران و اعلام عفو نسبت به آن‌ها تأکید می‌نماید. البته دغدغه اصلی امام، تربیت و هدایت عموم مسلمانان و حفظ جامعه اسلامی از ابتلاء به فتنه‌هاست.

چکیده «تربیت» به‌عنوان یکی از نیازهای بنیادین انسان، نقشی راهبردی در شکوفایی ظرفیت‌ها، تعالی اخلاقی و دستیابی به حیات طیبه ایفا می‌کند. با وجود جایگاه محوری این مفهوم در اندیشه اسلامی، تاکنون پژوهشی مستقل به تحلیل روابط معنایی واژه «تربیت» در سخنان حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نپرداخته است. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفی و رویکرد مضمون‌کاوی (تحلیل تماتیک)، به بررسی نظام‌مند واژگان و مفاهیم مرتبط با تربیت در دو منبع اصلی نهج‌البلاغه و غررالحکم پرداخته است. تحلیل‌ها در سه سطح کلمات، مضامین و شبکه معنایی صورت گرفته تا ساختار مفهومی دقیق‌تری از «تربیت» در گفتار آن حضرت ترسیم شود. یافته‌ها حاکی از آن است که «تربیت» در منظومه فکری حضرت امیر علیه‌السلام مفهومی چندساحتی، پویا و درهم‌تنیده است که تمامی ابعاد وجودی انسان را در برمی‌گیرد؛ افزون بر واژگان و مضامینی که به‌صورت صریح در کلام حضرت به موضوع تربیت اختصاص یافته‌اند، مؤلفه‌هایی مانند تزکیه نفس، تعلیم معارف قرآنی، هدایت الهی، عبرت‌گیری، نظم و انضباط، رشد و الگوپذیری، با نظام معناییِ تربیت در گفتار ایشان پیوند می‌یابند و در چارچوب مفهومی آن جای می‌گیرند. بر این اساس، تربیت نه‌فقط ناظر به پرورش اخلاقی یا رفتاری فرد، بلکه فرآیندی است که هم‌زمان منش، کنش و بینش انسان را هدف قرار می‌دهد. بازشناسی این روابط معنایی می‌تواند بستر مناسبی برای اصلاح ساختار «تربیت» و طراحی الگوهای آموزشی مبتنی بر حکمت علوی فراهم آورد.

چکیده پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم و امیر المومنین علیه السلام دو محور و قطب دائره وجود هستند. در این مقاله پس از معرفی نهج البلاغه به عنوان مهمترین کتاب بیان‌کننده سیره آن حضرت پس از قرآن کریم بر اساس دیدگاه دانشمندان شیعه و اهل سنت، به بررسی اصول تربیتی مبتنی بر سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته شده است. بر این اساس از اصولی مانند الگوسازی، کوتاهی نکردن و تا سر حد مشقت پیش رفتن و پیشگام بودن در امور مختلف مانند پیشگام بودن پیامبر صلی الله علیه و آله در اعراض از دنیا و همچنین پیشگام بودن آن حضرت در نبردها، نیاز محور بودن، تواضع و مردمی بودن، میانه روی و توجه به تربیت خصوصی افراد و هسته های مردمی به عنوان اصول تربیتی مبتنی بر سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در نهج البلاغه یاد شده است.

چکیده مسلم نیشابوری (261ق)، مؤلفِ الجامع الصحیح‌، بر خلاف بخاری(256ق) دیگر صحیح‌نگارِ عامه، رویداد و خطابه غدیر را در صحیحِ خود گزارش کرده است. اما گزارش وی با وجود آنکه در «باب فضائل علی» جای‌گرفته، هیچ یادکردی از آن حضرت را دربَرندارد. همین امر، به عنوانِ دستاویزی برای انکارِ عبارتِ اصلی این خطابه، یعنی «من کنت مولاه فعلی مولاه» و دیگر فقرات مشهور آن، قرار گرفته است. با عنایت به تواتر فراز یاد شده و گزارش‌های فراوان دیگری که از خطابه غدیر در مصادر قبل و بعد از صحیح مسلم وجود دارد، این مسئله پیشاروی محققان قرار دارد که چرا بخش‌های مهم این خطابه در صحیح مسلم نقل نشده، و مهمتر از آن، این تقطیع در چه مرحله‌ای و توسط چه کسی رخ داده است. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که این تقطیع توسطِ مسلم نیشابوری یا دیگر وسائط سلسله إسناد صورت نیافته است، بلکه زید بن ارقم، راویِ خطابه غدیر، در برهه‌های مختلف زمانی، و به دلایل مختلف، روایتگری‌های چندگانه‌ای از خطابه مذکور داشته که عملاً به سرپوش‌گذاری بر بخشهای حساس و اصلی این خطبه انجامیده است. مسلم نیز به دلیلِ انگیزه‌های کلامی، و به جهتِ دوری از اتهام وضع، تقطیع و نیز برای دفعِ انگاره عدم جامعیت کتاب خویش، بر خلافِ روش متداول خود که بر تمرکز و ارائه گزارش‌های محتلف و هم‌خانوده از یک رویداد یا یک حدیث، در یک باب اهتمام داشته است، به گزینش گزارشِ ناقص زید از ماجرای غدیر اکتفا کرده و از نقلِ دیگر گزارش‌های این خطابه خودداری ورزیده است.

چکیده نهج البلاغه از لحاظ ساختاری متنی چندلایه است و پرداختن به این متن از زوایای مختلف، جایگاه ادبی- زبانی آن را برای مخاطبان آشکار می‌سازد، نوشتار پیش‍‌رو با هدف واکاوی پیوستگی و عدم گسست متن خطبه غراء و بررسی انسجام ساختاری خطبه به دنبال تحلیل بلاغی متن نهج البلاغه می‎باشد و همچنین با بیان ارتباط موجود میان عناصر تشکیل دهنده متن در نظر دارد تا اشکال گوناگون تقارن را نشان دهد. ضرورت پژوهش حاضر از این منظر است که تحلیل متون اسلامی سبب می‌شود زیبایی‌های ادبی و محتوایی متون دینی از منظرهای متفاوت مورد توجه قرار گیرد، نگارندگان با روش توصیفی تحلیلی با تکیه بر نظریه نظم متقارن ریموند فرین متن خطبه را بررسی نمودند، نتایج پژوهش حاکی از ان است که امام علی (علیه السلام) برای هشداردهی، انذار مؤمنان، یادآوری روز قیامت و حسابرسی به اعمال و کردار انسآن‎ها از یک ساختار متوازی بهره می‎برد؛ برای نظم کلام و آهنگین کردن آن کلمات را به شکل متوازن در هر عبارت آورده است، تعداد کلمات به کار رفته در عبارات حاوی ساختار متوازی در هر بخش بصورت یکسان و مساوی است و ترکیب حلقوی برای ایجاد تأثیرگذاری و زیبایی شناختی در کلام است، و وقتی ترکیب حلقوی شکل می‌گیرد این تکرار برای تاکید بر یک موضوع و مفهوم در جمله است. مؤلفۀ حلقوی باعث ایجاد توازن در کلام می‌شود، نظم آینه‌ای این امتیاز را به متن می‌دهد که نگارنده یک عبارت را با دو چینش واژگانی در کلام بیاورد و امکان این که هر دو عبارت جا به جا شوند.