پژوهش‌نامه علوی

چکیده «استدلال» در زبان، با تکیه ‌بر خصیصه کاربردشناختی گفتمان که کاربردشناسی تلفیقی نامیده می‌شود با درنظرگرفتن ویژگی زبانی و بافتی، روش‌های تأثیرگذاری بر دریافت‌کننده در اقناع خردها را بر اساس گفتگوی سازنده تبیین می‌کند. این نظریه مبتنی بر دیدگاه "دوکرو"، ویژگی اساسی را در کارکرد ارتباطی زبان و بعد استدلالی آن می‌داند آن‌گونه که گفتمان با ابزارهای زبانی و در فرایند چینش دلایل براساس توان اثربخشی بر مخاطب در صدد به‌وجود آوردن تغییراتی در نگرش اوست. این نظریه با الهام از نظریه «کنش‌های زبانی» کمک می‌کند تا ساختار زبانی از طریق روابط، عوامل و نردبان استدلالی، فرایند استدلال را در گفتمان بررسی کند. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی نامه 27 نهج‌البلاغه می‌پردازد. نتایج نشان می‌دهد که آن حضرت با توجه ‌به بافت زبانی و موقعیتی و پیش‌انگاره‌های مخاطبان در نامه، در قالب سازه‌های زبانی گام‌به‌گام، به‌صورت تفصیلی خاصی، حجت‌ها را در پلکان استدلالی ساختار زبانی ترسیم کرده‌اند؛ از همین رو انواع قوانین آن (نفی و نقیض) همچنین روابط و عوامل استدلالی (حروف عطف و ادات حصر) در جهت اقناع مخاطب بسته به بافت گفتمان و هدف از اقناع به کار رفته‌اند. تصاویر بلاغی از بینامتنیت، تکرار، تضاد و استعاره نیز در راستای کارکرد استدلالی گفتمان می‌باشند.

چکیده سخنان حکیمانه حضرت علی(ع) همواره مورد توجه اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان، به‌ویژه مستشرقان قرار داشته و الهام‌بخش بسیاری از ترجمه‌ها و پژوهش‌های غربی شده است. در این میان، کتاب Sentences of Ali اثر سیمون اوکلی (1720م)، از نخستین تلاش‌ها برای ترجمه گزیده‌ای از کلمات قصار آن حضرت به زبان انگلیسی است که در آغاز قرن هجدهم میلادی منتشر گردید. این اثر شامل 169 جمله برگزیده از سخنان امام علی(ع) است که عمدتاً با رویکردی اخلاقی، معرفتی و تربیتی انتخاب شده‌اند.
پژوهش حاضربا روش توصیفی-تحلیلی، ضمن معرفی اجمالی نویسنده و کتاب، به بررسی محتوایی گزیده‌ها، شناسایی منابع مورد استفاده، و تحلیل معیارهای گزینش آن‌ها توسط اوکلی می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که بیش از ۸۵ درصد از سخنان انتخاب‌شده ماهیتی اخلاقی دارند و عمدتاً از کتاب غرر الحکم و درر الکلم استخراج شده‌اند، هرچند بخشی از آن‌ها منشأ مشخصی ندارند. همچنین تحلیل فرهنگی اثر نشان می‌دهد که اوکلی، برخلاف جریان شرق‌ستیز رایج، در پی ترسیم چهره‌ای اخلاق‌محور و جهان‌شمول از امام علی(ع) برای مخاطب غربی بوده است.

چکیده درک سیاست‌ورزی امام علی(ع) صرفاً از خلال نظریه‌های کلاسیک واقع‌گرایی و لیبرالیسم، که بر منافع مادی و عقلانیت ابزاری متمرکزند، امکان‌پذیر نیست. این مقاله با بهره‌گیری از نظریه سازه‌انگاری و چارچوب «کنش اجتماعی» الکساندر ونت، در پی آن است که کنش سیاسی امام علی(ع) را در قالب هویت‌محور، معناگرا و هنجاری تحلیل کند. پرسش اصلی پژوهش این است که: سیاست علوی چگونه در چارچوب مفهومی سازه‌انگاری قابل تبیین است؟ فرضیه اصلی آن است که رفتار سیاسی امام علی(ع)، برخاسته از هویت دینی، معناهای الهی و هنجارهای درونی‌شده‌ای است که با نظریه سازه‌انگاری هم‌راستاست. در این چارچوب، سیاست امام نه ابزار قدرت، بلکه تجلی رسالت الهی در بستر عدالت، مدارا و مسؤولیت‌پذیری است.
نمونه‌های رفتاری امام علی(ع) در مواجهه با خوارج، جمل و صفین، در نسبت با مفاهیم هویت، هنجار و معنا تحلیل شده و با نظریه‌هایی چون فرهنگ امنیتی (کتزنشتاین) و یادگیری هنجاری (آدلر) پیوند یافته است. یافته‌ها نشان می‌دهند که سیاست علوی واجد منطقی متمایز از عقلانیت واقع‌گرایانه و مبتنی بر اخلاق، گفت‌وگو و مشروعیت معنوی است.

چکیده روایت «اِنَّما عِمادُ الدّینِ العامَّةُ مِنَ الاُمَّة» که فرازی از نامه ۵۳ نهج‌البلاغه است که لزوم اعتماد و تکیه به مردم در جامعه را بیان می‌کند با آیه «وَإِن تُطِع أَکثَرَ مَن فِی ٱلأَرضِ یُضِلُّوکَ عَن سَبِیلِ ٱللَّه»ِ که آیه ۱۱۶ سوره انعام است و اطاعت از اکثریت مردم را نفی می‌کند، در تعارض است. گرچه تفاسیر به تبیین آیه پرداخته‌اند ولی به تبیین تعارض آن با اعتماد به مردم و اطاعت از اکثریت نپرداخته‌اند. این پژوهش تلاش دارد که تعارض بین این فراز از نامه 53 نهج‌البلاغه با آیه 116 سوره مبارکه انعام را به روش توصیفی-تحلیلی بررسی کند. دستاورد مقاله این است که روایت «اِنَّما عِمادُ الدّین» دلالت بر مسائل اجتماعی دارد و بر اهمیت حضور مردم در پیشبرد حکومت و مقابله‌ی با دشمن اشاره دارد که مسئولان می‌توانند از آن ظرفیت، به خوبی بهره ببرند و اهداف منطقی و دینی را به پشتوانه‌ی مردم متدین ولایت مدار محقق کنند. اما آیه‌ی «وَإِن تُطِع أَکثَرَ مَن فِی ٱلأَرض» دلالت بر مسائل دینی و اعتقادی دارد و به منظور جلوگیری از تقلید کورکورانه از رفتار اکثریت کافر و مومنان ناآگاه و غافل هشدار می‌دهد. این آیه مسئولان را برحذر می‌دارد تا مبادا برای خوش‌آیند آنها، دستورات دینی را نادیده گرفته و از ایشان اطاعت کنند.

چکیده عقل، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین موهبت‌های الهی، نقش محوری در تحقق بهزیستی روانی ایفا می‌کند. عقل توانایی تمییز بین خیر و شر را فراهم می‌آورد و انسان را در جهت اتخاذ تصمیم‌های آگاهانه و منطقی هدایت می‌کند. قرآن کریم و روایات ائمه معصومین (ع) با تأکیدات مکرر بر جایگاه رفیع عقل، ضرورت بهره‌گیری از آن به‌منظور درک عمیق‌تر حقایق و دستیابی به شناخت صحیح را گوشزد کرده‌اند. پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی، به بررسی اصول حاکم بر عقل و نقش آن در بهزیستی روانی از منظر امام علی (ع) می‌پردازد. در این راستا، پس از تحلیل مفاهیمی همچون «عقل» و «بهزیستی روانی»، اصول بنیادین حاکم بر عقل ازجمله تفکر، علم، تجربه و کاوشگری مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه، نقش‌های کلیدی عقل در دستیابی به بهزیستی روانی، نظیر حقیقت‌جویی، هدایت، کشف مجهولات، اعتدال، ایجاد الفت و مدیریت خود تحلیل شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عقل، به‌عنوان محوری‌ترین عامل در ایجاد رضایت و بهزیستی روانی، از طریق مکانیسم‌های شناختی و اخلاقی، نقش بسزایی در تحقق این امر ایفا می‌کند. این مطالعه بر اهمیت عقل به‌عنوان ابزاری راهبردی در جهت‌دهی به رفتارها و نگرش‌های فردی و اجتماعی برای دستیابی به بهزیستی روانی پایدار، تأکید دارد.

چکیده همواره « نظریه دولت » به‌مثابه یکی از مهم‌ترین مباحث اندیشه سیاسی مورد توجه بوده است. پرسش اصلی این است: ماهیت دولت در نهج‌البلاغه با تکیه بر مفهوم عدالت در سنت اسلامی از حیث منشاء و کارویژه و نسبت آن با تجددخواهی[اسلامی] را با چه پشتوانه نظری می‌توان تبیین کرد؟ لذا مقاله با این فرضیه به بحث گذاشته شده است که در اسلام و متون کلاسیک آن، دین و دولت همواره پیوندی انداموار با یکدیگر داشتند. خلیفۀ‌اللهی انسان به‌مثابه فاعلیت باواسطه در روی زمین، تبیین ماهیت دولت را در عصر جدید به‌نوعی خاص، توجیه می‌کند و کارویژه‌های نوین دین را که باید توسط مؤمنان تحقق یابد، در بستری از تجدد بازتعریف می‌سازد. چنین دیدگاهی، اسلام را با قرائتی که در مقاله ذکر شد، به تجدد نزدیک می‌کند. دولت علوی دارای مفهوم ارگانیکی با ساختار حداکثری است. خاستگاه دولت، شأن الهی و مقبولیت مردمی داشته که به‌منزله پیکره‌ای واحد در نظام ولایت تجلی می‌یابد و مجموع روابط بین اجزاء، کارویژه و ساختار آن را نیز تشریح می‌کند. عدالت نزد علی(ع) دارای اصالت و ارزش ذاتی بوده و به سیاست عمومی تعبیر می‌شود که سامان‌بخش امور است. مقاله از روش توصیفی- تحلیلی و الگوی هرمنوتیک پنهان‌نگاری متن‌گرا لئو اشتراوس بهره گرفته است.

چکیده ادبیات تعلیمی کودک ریشه در آموزه‌های اخلاقی متون کهن دارد و برای بهروزیِ نوباوگان و بهبودِ رفتارِ آنان از ابزارهای گوناگونی همچون کتاب‌های تصویری بهره می‌گیرد. ماریا نیکولایوا، نظریه‌پردازِ برجسته‌ی روسی‌تبار، به پویایی روابط میان نشانه‌های شمایلی و قراردادی(تصاویر و واژگان) در کتاب‌های تصویری باور دارد. وی، برهم‌کنشِ این نشانه‌ها را مایه‌ی آفرینش‌‌های نو در پهنه‌ی فراخِ ادبیات کودک می‌داند. هدف از این پژوهش آن است که میزان هم‌پیوندیِ تصاویر با متن را در کتابِ تصویریِ نهج البلاغه برای کودکان (1402) بر اساس الگوی نظریِ نیکولایوا ارزیابی کند تا نقش این عناصر را در بازتاب اخلاق عَلَوی مشخص سازد. در این مقاله، تحلیل داده‌ها به روش آمارِ توصیفی و استنباطی با استفاده از نرم افزار 25SPSS انجام شده‌است. میزان فراوانی و درصد وقوع آموزه‌های اخلاقی و شاخصه‌های هم‌پیوندی متن با تصویر بر مبنای آزمون خی‌دو محاسبه خواهند ‌شد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند که در کتابِ تصویری نهج البلاغه برای کودکان(1402)، عنصرِ «بینش‌ها»، بسامد بالاتری نسبت به سایر وجوه اخلاقی دارد. در روابط تصاویر با متن نیز گونه‌ی «قرینه‌ای» درصد بیشتری را نسبت به گونه‌های «مکملی»،«افزایشی» و «تقابلی» نشان می‌دهد. اثر برگزیده نیازمند بازبینی برای افزایش پویایی روابط میان متن و تصویر در جهت آشنا‌سازی نسل‌نو با سیرۀ عَلَوی است.

چکیده این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی به مطالعه‏ی سکوت‏های تعمدی امام علی (ع) که متأثر از شرایط سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... بوده است، پرداخته‏ است. هدف از انجام این پژوهش بررسی اغراض امام (ع) در پوشیده‏داشتن موضوعات کلام یا تقریب زبان خویش به زبان عامة مردم روزگار خویش است. در تعاملات اجتماعی بین افراد گاهی عدم صراحت در بیان یک موضوع از سوی گوینده به‏منزله‏ی سکوت و به‏عنوان یک نشانه‏ی غیر طبیعی در گفتمان حلول می‏کند. دنیس کورزون این نوع سکوت را در چهار شاخه‏ی سکوت مکالمه‏ای، موضوعی یا درونمایه‏ای، سکوت متنی و سکوت موقعیتی تقسیم‏بندی می‏کند. سکوت موضوعی به سکوتی گفته می‏شود که بنا به دلایل مختلف، موضوعی در کلام مستور می‏ماند و غالبا در سخنرانی‏های سیاسی چنین مواردی بیش‏تر مشاهده می‏شود. بخش دیگری از این سکوت، جنبه‏ی زبان‏شناسانه دارد که منجر به نوعی اختصار در کلام و تاکید بر مهمات گردیده است. علی بن ابی‏طالب به‏عنوان خطیبی چیره‏دست و رهبری فرزانه موضوعاتی را در خطبه‏ها، نامه‏ها و حکمت‏ها نا‏گفته گذارده‏اند که این پژوهش به بررسی تعدادی محدود از این موارد پرداخته‏ است. دستاورد پژوهش حاضر آن است که سکوت‏های درون‏مایه‏ای ایشان در قالب ایجاز‏گویی، تلویح، تشبیه و استعاره، تمثیلات، تلمیحات و نماد‏های عربی برای پرداختن به موضوعاتی مهم با حفظ اتحاد جامعه‏ی اسلامی و در برخی موارد هماهنگی با عرف و زبان عامه نمودار شده است.

چکیده ازجمله سؤالات مطرح درباره حکومت 5 ساله امام‌علی(علیه‌السلام)، دستاورهای آن است. برخی از نویسندگان ازجمله ابن‌تیمیه ، حکومت آن حضرت را آغاز اختلاف و تشتت داخلی مسلمانان دانسته و مدعی هستند در مقایسه با سه خلیفه پیشین، هیچ دستاوردی نداشته است. این پژوهش توصیفی تحلیلی که بر اساس منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته، تنها به بررسی یکی از دستاوردهای حکومت آن حضرت که همان ماندگاری دین اسلام در میان ایرانیان است، پرداخته است.یافته-های این پژوهش حکایت از آن دارد که یکی از دلایل نفرت ایرانیان ازسیاست‌های اواخر ساسانی وآیین زرتشتی تحریف شده، تبعیض‌های ناشی از آن بود. تداوم سیاست‌های خلفای پیشین مبنی بر برتری نژاد عرب بر عجم موجب می‌شد نژاد‌های غیر عرب به ویژه ایرانیان نه تنها از اسلام حمایت نکرده، بلکه به مقابله با آن بپردازند. سیاست ارائه شده از سوی امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) مبنی بر مردود بودن تبعیض بین عرب و عجم در دین اسلام (درمقام گفتار و عمل)موجب شد ایرانیان تبعیض مذکور را نه ناشی از دین بلکه ناشی از نظر شخصی برخی خلفا بدانند و به مبارزه با آن بپردازند. پس از تسلط ایرانیان بر دستگاه خلافت و خارج شدن ایران از استیلای حاکمان‌عرب، ایرانیان نه تنها اسلام را از ایران بیرون ننمودند؛ بلکه با علاقه به نشر آن پرداختند.

چکیده یکی از جدی‌ترین مباحث حوزه بررسی یک متن، روابط بینامتنی است که برای اولین بار توسط ژولیا کریستوا به کار رفت و از اوایل قرن بیستم به جایگاه ویژه‌ای در میان پژوهشگران و نویسندگان دست یافت. بر اساس اعتقاد برخی از اندیشمندان، هر متنی متأثر از متون دیگر است. این مسأله موجب می‌شود نویسنده یا گوینده شناخت و آگاهی لازم را نسبت به متون گذشته داشته باشد. مثل‌ها نیز از این ویژگی مستثنی نیستند.
مثَل‌ها به عنوان جملات کوتاه، روشن، بارز و آموزنده، نمایانگر فرهنگ و آداب و رسوم هر ملت هستند که به تناسب شرایط اقلیمی، فرهنگی و مذهبی خاص آن ملت شکل می‌گیرند. این جملات به منظور تأثیرگذاری مؤثر بر کلام و جلوگیری از اطاله‌ی سخن به کار می‌روند. در این راستا، مثل‌ها به عنوان یکی از گونه‌های ادبی، جایگاه ویژه‌ای در حوزه ادب عامه‌ی گیل و دیلم دارا هستند. نوشتار حاضر در پی بررسی روابط بینامتنیت این مثَل‌ها با نهج‌البلاغه است و تلاش دارد تا نشان دهد که بخشی از امثال رایج در گیل و دیلم تحت تأثیر مضامین نهج‌البلاغه قرار گرفته‌اند.
روش پژوهش به صورت مشاهده‌ای و کتابخانه‌ای و نوع آن تحلیلی است. مضامین مشترک مثَل‌ها با نهج‌البلاغه نشان می‌دهد که آن کتاب والا نقش بسزایی در شکل‌گیری آرمان‌های اخلاقی و اجتماعی مردم این منطقه داشته است. در بررسی بینامتنی امثال، این تأثیرگذاری گاهی به صورت تقلید، گاهی با استفاده از برخی واژگان و تعبیرات خاص و در مواردی نیز از طریق دریافت مضمون، تفسیر و تأویل نمود پیدا کرده است.

چکیده طرحواره‌های تصویری به‌عنوان الگوهای ذهنی، مفاهیم پیچیده را از طریق تصویرسازی‌های ساده و قابل فهم در ذهن انسان بازنمایی می‌کنند. در نظریه جانسون و لیکاف، این طرحواره‌ها ریشه در تجربه‌های فیزیکی و دنیای عینی انسان دارند و به‌عنوان ابزاری برای درک مفاهیم انتزاعی به‌کار می‌روند. نامۀ 31 نهج البلاغه، یکی از متون برجسته اسلامی که سرشار از آموزه‌های اخلاقی، اجتماعی و معرفتی است، دارای ویژگی‌های زبانی پیچیده و بلاغی خاصی است که در آن طرحواره‌های تصویری نقشی اساسی در انتقال مفاهیم شناختی ایفا می‌کنند. هدف این تحقیق، بررسی انواع طرحواره‌های تصویری و نقش آن‌ها در فهم و تبیین مفاهیم موجود در این نامه است. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به تحلیل طرحواره‌های تصویری در نامۀ 31 نهج البلاغه پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که طرحواره‌های تصویری در این نامه نه‌تنها در تجسم مفاهیم انتزاعی نقش اساسی دارند، بلکه به‌طور خاص، طرحواره‌های حرکتی که بیشترین فراوانی را دارند، بر لزوم شناخت مبدأ، مسیر و مقصد حرکت انسان به سمت کمال و سعادت تأکید دارند. استفاده مکرر از حرف «مِن» در این طرحواره‌ها، بر اهمیت شناخت نقطۀ آغازین حرکت انسانی در مسیر تعالی تأکید دارد. در کنار آن، طرحواره‌های قدرتی از نوع «توقف» نیز اهمیت رفع موانع در مسیر تکامل انسان؛ از جمله «گناه»، «غفلت»، «حرکت بر مبنای جهل» را نمایان می‌سازند. همچنین، طرحواره‌های حجمی پس از طرحواره‌های حرکتی از اهمیت بالایی برای درک موقعیت‌های شناختی برخوردارند؛ از جمله طرحواره‌های «زمین خالی» و «قلب جوان» استعاره‌هایی برای شناخت بهتر ظرفیت‌های وجودی انسان برای نیل به سعادت هستند.

چکیده چکیده
امام علی(ع) که نام او قرین عدالت است نه تنها در جهان اسلام و عالم تشیع بلکه در تاریخ بشریت به‌عنوان اندیشمند و سیاست‌مدار طلایه‌دار عدالت مطرح بوده است؛ بنابراین، علی(ع) نه تنها به‌عنوان امیر فصاحت و بلاغت در میدان سیاست نظری، بلکه به‌عنوان امام مساوات و عدالت در میدان سیاست عملی، منش او در دوران زمامداری به‌عنوان تراز عدالت می-تواند به‌عنوان الگوی کاربردی عدالت در ابعاد مختلف توسط نظام‌های سیاسی به کار بسته شود. از این‌رو، هدف پژوهش حاضر، ترسیم عدالت در سیره عملی دوران حکمرانی آن حضرت بود و پرسش پژوهش حاضر این بود که عدالت در دوران حکومت علی(ع) چه جایگاهی داشت؟ فرضیه پژوهش در پاسخ به پرسش مزبور این است که عدالت در سیره عملی دوران حکمرانی امام، نقش محوری دارد همان طور که وجه نمایان سیره نظری امام، عدالت است. با بررسی فرضیه مزبور، یافته پژوهش حاضر با کاربرد روش کتابخانه‌ای ـ اسنادی ـ توصیفی ـ تاریخی ـ تحلیلی این شد که عدالت در دوران حکمرانی آن حضرت، بنیان حکومت علوی بود و آن حضرت، فلسفه قبول زمامداری و حکومت را اجرای عدالت اعلام نمود و در دوران حکمرانی خویش از هیچ کوششی برای تحقق عدالت در عرصه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دریغ نورزید. از این‌رو می‌توان گفت: علی(ع) در دوران حکمرانی خویش، تراز عدالت را به مثابه سنگ محک واقعی و عملی ترازوی عدالت برای سنجش عیار عدالت حکومت‌های همه اعصار و امصار ارائه داده است.