نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران.

2 استاد رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران.

10.30465/alavi.2024.46702.2587

چکیده

روایات فضائل اهل‌بیت(ع) بعد از رحلت پیامبر اکرم (ع) دست‌خوش حوادث مختلفی گردید و مسئله جانشینی رسول الله(ع) تاثیر بسزایی در عدم نقل این دسته از روایات را در میان محدثان اهل‌سنت بر خلاف محدثان شیعه ایفا می‌کرد. اما با این حال با شروع قرن سوم هجری روایات فضائل اهل بیت (ع) خصوصا امام علی(ع) که قبل از این زمان به صورت جسته و گریخته در برخی از منابع اهل‌سنت نقل می‌شد به صورت کتاب مستقل به نگارش درآمد. پرسش بنیادین این پژوهش، آن است که مهمترین زمینه‌های نگارش اولین کتب مناقب اهل‌بیت(ع) توسط معتزله چه بوده است؟ در این مقاله با روش تحلیلی-توصیفی و پژوهش در منابع تاریخی و حدیثی، منشأ توجه محدثان معتزله به روایات فضائل اهل بیت (ع) و نگارش کتاب مستقل در این موضوع مورد پژوهش قرار گرفت که بررسی زمینه‌های مختلف، بیانگر آن است: برداشته شدن قانون منع تدوین حدیث، ضعف و انحطاط بنی امیه، روی کارآمدن بنی عباس با شعار (الرضا من آل محمد (ع))، پیگیری افضلیت امام علی (ع) توسط مامون برای جلب رضایت امام رضا (ع) و شیعیان، فضای سیاسی-اجتماعی بغداد و ارتباط معتزلیان با شیعیان خصوصا زیدیان، باقی بودن فضای مسموم بنی امیه و تعصبات عثمانیه، بیشترین تاثیر را در نگارش اولین کتب فضائل اهل بیت (ع) توسط ابوجعفر اسکافی معتزلی ایفا نموده است.

 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analyzing the Origins of the First Muʿtazilite Book on the Virtues of Ahl al-Bayt

نویسندگان [English]

  • seyed reza mahdavi 1
  • mortaza iravanynajafi 2
  • hasan naghizadeh 2

1 PhD student, Quranic and Hadith Sciences, Ferdowsi University, Mashhad, Iran.

2 Professor, Quranic and Hadith Sciences, Ferdowsi University, Mashhad, Iran .

چکیده [English]

.The prophetic hadiths extolling the virtues of the Prophet Muhammad's household, known as Ahl al-Bayt, underwent a tumultuous journey following the Prophet's passing. The issue of succession after the Prophet's demise had a significant impact on the transmission of these hadiths among Sunni scholars, in contrast to Shiite scholars who preserved them. However, as the third Islamic century dawned, hadiths concerning the virtues of Ahl al-Bayt, especially those regarding Imam ʿAli, previously scattered in Sunni sources, began to be compiled into independent books. This research delves into the origins and context surrounding the composition of the first book on the virtues of Ahl al-Bayt by Muʿtazilite scholars. Employing an analytic-descriptive approach and drawing from historical and hadith sources, the study investigates why Muʿtazilite scholars began paying attention to these hadiths and compiling them into standalone works. Several factors spurred this development. These include the relaxation of restrictions on compiling hadiths, the decline and fall of the Umayyad dynasty, the ascendance of the Abbasid dynasty with its allegiance to "the chosen one from the family of Muhammad" (al-riḍā min Āl Muḥammad), al-Maʾmūn's efforts to promote the superiority of Imam ʿAli to appease Imam al-Riḍā and his followers, the political and social milieu of Baghdad, and the Muʿtazilites' interactions with various Shia groups, notably the Zaydis. Lingering tensions from the Umayyad era and biases towards figures like ʿUthmān also played a role. These multifaceted factors coalesced to prompt the writing of the inaugural book on the virtues of Ahl al-Bayt by Muʿṭazilite scholar Abū Jaʿfar al-Iskāfī

کلیدواژه‌ها [English]

  • virtues
  • Ahl al-Bayt
  • the Prophet’s Household
  • Sunni Muslims
  • Muʿtazilites
  • Baghdad
  • al-Iskāfī
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله (1404)، شرح نهج البلاغة، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی العامة.
ابن حزم، أبو محمد علی بن أحمد (بی‌تا)، الفصل فی الملل والأهواء والنحل، قاهرة: مکتبة الخانجی.
ابن شهر آشوب (1379)، مناقب آل أبی طالب، محقق/مصحح: آشتیانی، محمدحسین و رسولی، هاشم، قم: علامه.
ابن طقطقی، محمد بن علی (1418)، الفخری فی الآداب السلطانیة والدول الإسلامیة، محقق: عبد القادر محمد مایو، بیروت: دار القلم العربی.
ابن عبد ربه، احمد بن محمد(1404)، العقد الفرید، تحقیق: محمد تونجی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن مغازلی، علی بن محمد(1427)، مناقب أهل البیت(ع)، محقق: محمودی، محمدکاظم، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة.
ابن مرتضی، احمد بن یحیی(1987)، طبقات المعتزلة، بیروت.
ابن مرتضی، احمد بن یحیی(1987)، المنیة و الملل فی شرح الملل و النحل، محقق: محمد جواد مشکور، بی‌جا: موسسه الکتاب الثقافیة.
ابن ندیم، أبو الفرج محمد بن إسحاق(1997)، الفهرست، چاپ دوم، بیروت: دار المعرفة.
ابن ندیم، أبو الفرج محمد بن إسحاق(1381)، الفهرست، مترجم: تجدد، محمدرضا، تهران: اساطیر.
احمد بن حنبل (1416)، مسند الإمام أحمد بن حنبل، محقق: أحمد محمد شاکر، چاپ اول، قاهره: دارالحدیث.
اسکافی، محمد بن عبدالله (1402)، المعیار و الموازنة فی فضائل الإمام أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب صلوات‌الله‌علیه و بیان أفضلیته علی جمیع العالمین بعد الأنبیاء و المرسلین، مصحح: محمودی، محمدباقر، بی‌نا، بی‌جا.
اصفهانی، ابوالفرج(1385)، مقاتل الطالبین، چاپ دوم، قم: المکتبة الحیدریه.
اقبال، عباس (1345)، خاندان نوبختی، طهران: طهوری.
الله اکبری، محمد (1381)، عباسیان از بعثت تا خلافت، قم: دفتر انتشارات تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
امین، محسن (1403)، اعیان الشیعه، محقق: حسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
ایجی، قاضی عبدالرحمن بن احمد (بی‌تا)، المواقف فی علم الکلام، بیروت: عالم الکتب.
باقلانی، ابوبکر محمد بن الطیب(1366)، التمهید فی الرد علی الملحدة المعطلة و الرافضة و الخوراج و المعتزلة، قاهره: دار الفکر العربی.
بغدادی، عبدالقاهر(1346)، اصول الدین، استانبول: دارالفنون.
بغدادی، عبدالقاهر(1977)، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة، چاپ دوم، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
بلاذری، احمد بن یحیی (1997)، انساب الاشراف، تحقیق: محمود الفردوس العظم، دمشق: دار الیقظة العربیه.
تستری، شیخ محمدتقی (1372)، الاوائل، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
تفتازانی، سعد الدین(1409)، شرح المقاصد، قم: الشریف الرضی‌.
جاحظ، عمرو بن بحر (1411)، العثمانیه، محقق: عبدالسلام هارون، بیروت: دار الجیل.
جعفریان، رسول (1372)، مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه تا آغاز دوره انحلال معتزله در شیعه، چاپ اول، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
جوینی ، ابوالمعالی عبدالملک بن عبدالله (1369)، الارشاد الی قواطع الادله فی أول الاعتقاد، محقق: محمد یوسف موسی، مصر: مکتبة الخانجی.
حاکم نیشابوری (1411)، المستدرک على الصحیحین، محقق: مصطفى عبد القادر عطا، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
حر عاملی، محمد بن حسن (بی‌تا)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
حلی، جعفر بن حسن (محقق حلی) (1414)، المسلک فی أصول الدین، مشهد: آستان قدس رضوی.
حموی، یاقوت بن عبدالله(1399)، معجم البلدان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
حموی، یاقوت بن عبدالله(1414)، معجم الادباء، محقق: إحسان عباس، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
حمیری، نشوان بن سعید (1948)، حورالعین، محقق: کمال مصطفى، قاهره، مکتبة الخانجی.
خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417)، تاریخ بغداد، محقق: مصطفی عبدالقادر عطار، بیروت: دار الکتب العلمیة.
خواجوی، اسماعیل بن محمدحسین (1374)، ترجمة المناظرة المامونیة با دو رساله در اصول دین، محقق: رجایی، سید مهدی، چاپ اول، قم.
خیاط، عبدالرحیم بن محمد(1925)، الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، محقق: نیبرج، قاهره: دارالکتب المصریة.
خیون، رشید (1997)، معتزلة البصرة و البغداد، چاپ اول، لندن: دارالحکمة.
میرسلیم، سید مصطفی (1375)، دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
دوری، عبدالعزیز (1394)، پژوهشی در تاریخ سیاسی، اداری و مالی عصر عباسی اول، مترجم: رمضان رضایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دینوری، ابن قتیبه، امامت و سیاست(تاریخ خلفاء) (1380)، مترجم: سید ناصر طباطبایی، تهران: انتشارات ققنوس.
ذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد (1413)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، بیروت: دار الکتب العربی.
ذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد (1405)، سیر أعلام النبلاء، محقق: جمعی از محققان با اشراف شعیب الأرناؤوط، چاپ سوم، بیروت: موسسه الرساله.
سامی النشّار، علی (1977)، نشأة الفکر الفلسفی الاسلام، چاپ هفتم، قاهره: نشر دارالمعارف.
سزگین، فواد (1991)، تاریخ التراث العربی، مترجم: محمود فهمی، بی‌جا: ادارة الثقافة و النشر فی الجامعة.
سیدمرتضی، علم الهدی علی بن حسین موسوی (1407)، الشافی فی الامامة، محقق: سیدعبدالزهراء حسینی خطیب، تهران: موسسة الصادق.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1364)، الملل و النحل، چاپ سوم، قم: الشریف الرضی.
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان (بی‌تا)، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، مترجم: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: اسلامیه.
صبحی، احمد محمود (1985)، فی علم الکلام، چاپ پنجم، بیروت: دار النهضة العربیة.
طباطبایی، سید عبدالعزیز (1417)، اهل البیت فی المکتبة العربیة، قم: موسسه آل البیت (ع) لاحیاءالتراث.
طبرانی، سلیمان بن أحمد (بی‌تا)، المعجم الکبیر، محقق: حمدی بن عبد المجید، چاپ دوم، قاهره: مکتبة ابن تیمیة.
طبری، محمد بن جریر (1403)، تاریخ الامم و الرسل و الملوک، محققق: جمعی از نخبگان علما، چاپ اول، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
طوسی، ابوجعفر محمد‌ بن حسن (شیخ طوسی) (1394) ‌، تلخیص الشافی، قم: دارالکتب الاسلامیه.
عسقلانی، احمد بن علی بن حجر (1992)، الاصابة فی تمییز الصحابة، محقق: علی محمد بجاوی، چاپ اول، بیروت: دارالجیل.
عسقلانی، احمد بن علی بن حجر (1379)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، محقق: محب الدین الخطیب، بیروت: دار المعرفة.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1961)، رجال العلامه، چاپ دوم، نجف اشرف: دار الذخائر.
غزالی، ابوحامد محمد بن محمد (بی‌تا)، احیاء علوم الدین، بیرت: دار احیاء التراث العربی.
فاضل مقداد، ابوعبدالله مقداد بن عبدالله سیوری (1383)، شرح باب الحادی عشرمصحح و مترجم: حلبی، علی اصغر، تهران: انتشارات اساطیر.
فرّاء، ابویعلی محمد بن حسین (1414)، احکام السلطانیة، بیروت: دارالفکر.
قاضی عبد الجبار (بی‌تا)، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، الامامة، محقق: محمود محمد قاسم، بی‌جا، بی‌جا.
قاضی عبد الجبار (1972)، المنیة و الأمل، اسکندریة: دار المطبوعات الجامعیة.
قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (1422)، ینابیع المودة لذو القربى‌، قم: اسوه.
کشی، محمد بن عمر (1409)، رجال الکشی، محقق: طوسی، محمدحسن و مصطفوی، حسن، مشه: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407)، الکافی، محقق: على اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران:  دار الکتب الإسلامیة.
لاهیجی، ملّا عبدالرزاق فیّاض (1372)، گوهر مراد، محقق: زین العابدین قربانی، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
متز، آدام (1387)، الحضارة الاسلامی فی القرن الرابع الهجری، چاپ چهارم، بیروت: دار الکتب العربی.
مراد، سعید (1992)، مدرسة البصرة الاعتزالیة، قاهرة: مکتبة النجلو المصریة.
مسعودی، علی بن الحسین (1425)، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: المکتبة العصریة.
مسلم بن الحجاج (بی‌تا)، صحیح مسلم، محقق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مظفر، محمدحسین (1368)، تاریخ شیعه، مترجم: سید محمدباقر مجتبی، تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی.
مقدسی، عبدالله بن احمد بن قدامه (1405)، المغنی فی فقه الامام احمد بن حنبل الشیبانی، چاپ اول، بیروت: دار الفکر.
مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد (بی‌تا)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، بی‌جا.
ملطی، عبدالرحمن (1418)، التنبیه و الرد علی اهل البدع، قاهره: مکتبة الازهریة للتراث.
مودب، سید رضا (1388)، تاریخ الحدیث، قم: انتشارات مرکز المصطفی العالمی للترجمة و النشر.
میلانی، سید علی (1406)، خلاصة عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار، قم: موسسه بعثت.
نجاشی، احمد بن علی (1365)، رجال نجاشی، محقق: شبیری، سید موسی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
ولوی، علی محمد (1367)، تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، تهران: موسسه انتشارات بعثت.
همدانی، سید علی شهاب الدین (1990)، مودة القربی، هلند: المرکز الوثائقی لتراث اهل البیت(ع).
هولت، پیتر مالکوم، ان.ک.س.لمبتون، برنارد لوئیس (1387)، تاریخ اسلام کمبریج، مترجم: تیمور قادری، چاپ اول، تهران: انتشارات مهتاب.