نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار و عضوهیأت علمی دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم قم
2 کارشناس ارشد دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم قم،
3 استاد یار و عضوهیأت علمی دانشگاه و علوم ومعارف قرآن کریم
چکیده
خطبه 219 نهج البلاغه که برخی از شارحین آنرا در مدح خلیفه دوم از سوی امام می دانند، درحوزه سند ودلالت همواره با چالش ها و دیدگاه های متفاوتی روبرو بوده است. برخی بزرگان شیعه صحت انتساب این سخنان به امام علی علیه السلام را مورد تشکیک قرار داده و ایراد آن از سوی امام را انکار کرده اند. از سوی دیگر فهم محتوی خطبه، در بستر بررسی های اسنادی و رجالی و مصادر تاریخی آن، با نظر داشت شرایط حاکم بر فضای صدور، وقوع آن را امکان پذیر می نماید. از این رو مقاله حاضر در پی بررسی اصالت خطبه مذکور و هموارسازی فهم محتوی اصلی آن از طریق تحلیل دیدگاه اندیشمندان این حوزه و بررسی اسناد و رجال و مصادر تاریخی خطبه می باشد. نتایج این بررسی ها نشان از آن دارد که تشکیک در صحت انتساب خطبه صحیح نمی باشد و اگر چه از منظر رجال منابع خطبه ضعیف است اما به علت کثرت متون نقل کننده ، اعتبار روایت پذیرفته است و بررسی فضای صدور خطبه نشان از آن دارد که امام در شرایطی ناخواسته و ناگزیر قرار داشته و ناگزیر از جملاتی در مورد خلیفه دوم که تا حدی ستایش نیز از آن قابل برداشت بوده است.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
اعتبارسنجی اصالت خطبه 219 نهج البلاغه با بررسی چالش ها و دیدگاه های حدیثی و تاریخی خطبه
نویسندگان [English]
- rahman oshryrh 1
- mehran khaksar 2
- amin naghib 3
1
2
3
چکیده [English]
خطبه 219 نهج البلاغه که برخی از شارحین آنرا در مدح خلیفه دوم از سوی امام می دانند، درحوزه سند ودلالت همواره با چالش ها و دیدگاه های متفاوتی روبرو بوده است. برخی بزرگان شیعه صحت انتساب این سخنان به امام علی علیه السلام را مورد تشکیک قرار داده و ایراد آن از سوی امام را انکار کرده اند. از سوی دیگر فهم محتوی خطبه، در بستر بررسی های اسنادی و رجالی و مصادر تاریخی آن، با نظر داشت شرایط حاکم بر فضای صدور، وقوع آن را امکان پذیر می نماید. از این رو مقاله حاضر در پی بررسی اصالت خطبه مذکور و هموارسازی فهم محتوی اصلی آن از طریق تحلیل دیدگاه اندیشمندان این حوزه و بررسی اسناد و رجال و مصادر تاریخی خطبه می باشد. نتایج این بررسی ها نشان از آن دارد که تشکیک در صحت انتساب خطبه صحیح نمی باشد و اگر چه از منظر رجال منابع خطبه ضعیف است اما به علت کثرت متون نقل کننده ، اعتبار روایت پذیرفته است و بررسی فضای صدور خطبه نشان از آن دارد که امام در شرایطی ناخواسته و ناگزیر قرار داشته و ناگزیر از جملاتی در مورد خلیفه دوم که تا حدی ستایش نیز از آن قابل برداشت بوده است.
کلیدواژهها [English]
- واژگان کلیدی: خطبه 219
- نهج البلاغه
- خلیفه دوم
- حدیثی
- تاریخی
- · قرآن کریم
- · نهج البلاغه
- ابراهیم ، یحیی بن ابراهیم ، (1380) ، ارشادالمؤمنین الی معرفه نهج البلاغه المبین ، حسینی جلالی ، محمد جواد ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: دلیل ما.
- ابن ابی الحدید ، عزالدین ابوحامد ، (1377) ، شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: مکبه آیت الله مرعشی نجفی.
- ابن اثیر ، محمد الجزری ، (1421) ، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: سعودی ، ناشر: دارابن الجوزی.
- ابن اعرابی ، احمد بن محمدبن زیاد ، (1408) ، المعجم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارابن جوزی.
- ابن حجر عسقلانی ،احمد بن علی ، (1404)، تهذیب التهذیب ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالفکر.
- _______________، احمد بن علی ، (1408) ، تقریب التهذیب ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالکتب العلمیه.
- ________________، احمد بن علی ، (1415) ، الإصابه فی تمییز الصحابه ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالکتب العلمیه.
- ابن سعد ، محمد ، ، (1408) ، الطبقات الکبری ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارلکتب العلمیه .
- ابن عبدالبر ، یوسف بن عبدالله ، (1412) ، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالجیل.
- ابن عساکر ، علی بن حسن ، (1415) ، تاریخ دمشق ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
- ابن قتیبه دینوری ، (1408) ، عبدالله بن مسلم ، غریب الحدیث ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالکتب العلمیه.
- ابن کثیر ، اسماعیل بن عمر ، (بی تا) ، البدایه و النهایه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قاهره ، ناشر: المکتبه التوفیقیه.
- ابن منظور ، محمد بن مکرم ، (1997ق) ، لسان العرب ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارصادر.
- احمد زاده ، ناصر ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: اشرفی.
- اردبیلی ، (بی تا) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، بی جا ، بی نا .
- ارفع ، کاظم ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: فیض کاشانی.
- ارکان التمیمی ، (1434) ، شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالمحجه الیضاء.
- ازدی نیشابوری ، فضل بن شاذان ، (1387) ، الایضاح فی الرد علی سائرالفرق ، حسینی ارموی ، سید جلال الدین ، نوبت چاپ: اول، محل انتشار: بیروت ، ناشر: مؤسسه التاریخ العربی.
- استادولی ، حسین ، (1384) ، ترجمه نهج البلاغه، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: اسوه.
- افتخارزاده، محمود ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: روزگار.
- انصاری ، امیرحسین؛ شکوه کلام در نهج البلاغه ، اول، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی ، بی تا .
- انصاری قمی ، محمد علی ، (1384) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: امام عصر (عج ).
- انصاریان ، حسین ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: سوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: پیام آزادی.
- اولیائی ، نبی الدین ، (1378) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: پنجم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: پرچین.
- آقامیرزایی ، ناهید ، (1379) ، ترجمه نهج االبلاغه ، محل انتشار: تهران ، ناشر: بهزاد.
- آیتی، عبدالمجید ، (1378) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: سوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- بحرانی ، میثم بن میثم بن علی ، (1362) ، شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: دوم ، بی جا ، ناشر: نشر الکتاب الاسلامی.
- بیهقی انصاری ، علی بن زید ، (1380) ، معارج نهج البلاغه ، الطیب ، اسعد ، نبوت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: بوستان کتاب.
- بیهقی کیدری ، قطب الدین محمدبن الحسن ، (1375) ، حدائق الحقائق فی شرح النهج البلاغه ، عطاردی ، عزیزالله ، بنیاد نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: انتشارات عطارد.
- پدرام ، علی ، (1388) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: فقاهت.
- تشکری، شهاب ، (1386) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: اسوه.
- جعفری ، محمد تقی ، (1378) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- جعفری ، محمد مهدی ، (1386) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: ذکر.
- ___________________، (1380) ، پرتوی از نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- _________________ ، (بی تا) ، پژوهشی در اسناد ومدارک نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: قلم.
- جوینی ، عزیزالله ، (1377) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: دانشگاه تهران.
- حجتی ، مهدی ، (1382) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: فاخر.
- الحسون ، شیخ فارس ، (1425) ، نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: سوریه ، ناشر: مؤسسه البلاغ.
- الحسینی الخطیب ، عبدالزهراء ، (1409) ، مصادر نهج البلاغه و أسانیده ، نوبت چاپ: چهارم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالزهراء.
- حسینی شیرازی ، سید محمد ، (1394) ، توضیح نهج البلاغه ، محل انتشار: قم ، ناشر: دلیل ما.
- حسینی شیرازی ، صادق ، (1393) ، استفتائات ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: رشید.
- دخیل ، علی محمد علی ، (1409) ، شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالمرتضی.
- دشتی، محمد ، (1378) ، مجموعه آشنایی با نهج البلاغه اسناد و مدارک نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: موسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین(علیه السلام).
- _________ ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: انتشارات قم.
- دین پرور ، جمال الدین ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: بنیاد نهج البلاغه.
- ذهبی ، احمد بن عثمان ، (1407) ، تاریخ الاسلام ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالکتب العربی.
- راوندی ، قطب الدین سعید بن هبه الله ، (1364) ، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه ، کوهکمری ، سید عبدالطیف ، نوبت چاپ: اوّل ، ناشر: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
- رزاقی ، محمود ، (1390) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: خوشه پروین.
- زمانی ، مصطفی ، (1384) ، ترجمه و شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: مؤسسه انتشارات نبوی.
- زمانیان ، احمد ، (1390) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: اسوه.
- زمخشری ، محمود بن عمر ، (بی تا) ، الفائق فی غریب الحدیث ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالمعرفه للطباعه و النشر.
- سبحانی ، جعفر ، (1382) ، حوار مع الشیخ صالح بن عبدالله الدرویش ، محل انتشار: قم ، ناشر: مؤسسه امام صادق (علیه السلام).
- سرخسی ، علی بن ناصر ، (1415) ، اعلام نهج البلاغه ، عطاردی ، عزیزالله ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: نشر عطارد.
- سلطانی ، محمد حسین ، (1379) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: به آفرین.
- سیوطی ، عبدالرحمن بن ابی بکر ، (1424) ، جامع الاحادیث ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالفکر.
- شاهین ، داریوش ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: سازمان انتشارات جاویدان.
- الشرفی، عبدالهادی ، (1386) ، تهذیب شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: قم ، ناشر: داراحدیث.
- شریعت ، محمد جواد ، (1376) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: اساطیر.
- شریفی پردیسی ، مهدی ، (1379) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: گویه.
- شوشتری ، محمد تقی ، (1376) ، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: امیرکبیر.
- شهیدی ، جعفر ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: هجدهم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- شیروانی ، علی ، (1380) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: نسیم حیات.
- صبحی ، صالح ، (بی تا) ، فرهنگ لغات نهج البلاغه ، رحیمی نیا ، مصطفی ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: اندیشه اسلامی.
- طبری ، محمد بن جریر ، (1387) ، تاریخ الامم و الملوک ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دار التراث
- طهماسبی ، محمد ، (1382) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: انعام.
- عابدینی مطلق ، کاظم ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: چهارم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: مؤسسه انتشارات آفرینه.
- العاملی، جعفر مرتضی ، (1430) ، الصحیح من سیره الامام علی(علیه السلام) ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: المرکزالاسلامی للدراسات.
- عبدالرحمن البدری ، عادل ، (1421) ، نزهة االنظر فی غریب النهج و الاثر ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: موسسه المعارف الاسلامیه.
- عبده ، محمد ، (بی تا) ، شرح النهج البلاغه ، محل انتشار: قاهره ، ناشر: مطبعه الاستقامه.
- عرشی ، امتیاز علی خان ، (1363) ، استناد نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: امیر کبیر.
- عقیقی بخشایشی ، (1388) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: نوید اسلام.
- فارسی ، محسن ، (1368) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: هشتم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: امیرکبیر.
- فقیهی ، علی اصغر ، (1380) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: مشرقین.
- فولادوند ، محمد مهدی ، (1380) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: صائب.
- فیض الاسلام ، علینقی ، (1378) ، ترجمه و شرح نهج البلاغ ، نوبت چاپ: سوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر : فیض الاسلام.
- قزوینی ، ملاصالح ، (1380) ، شرحنهج البلاغه، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: کتابفروشی اسلامیه.
- کاسب ، عزیزالله ، (1379ش) ، ترجمه نهج البلاغه ، دوم ، تهران: محمد.
- کاشانی ، ملافتح الله ، (1378) ، تنبیه الغافلین و تذکره العارفین ، مصحح سید جواد ذهنی تهرانی ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: پیام حق.
- کیدری بیهقی ، قطب الدین ، (1375) ، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه ، عطاردی ، عزیزالله ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: نشر عطارد.
- لبیب ، بیضون ، (1375) ، تصنیف نهج البلاغه ، نوبت چاپ: سوم ، محل انتشار: قم ، ناشر: مکتب الاعلام الاسلامی.
- مبشری ، اسدالله ، (1394) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: یازدهم ، بی جا ، بی تا.
- متقی هندی ، حسام الدین ، (1405ق) ، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال ، نوبت چاپ: پنجم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: مؤسسه الرساله.
- مجد ، امید ، (1379) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: امید مجد.
- مجلسی، محمد باقر، (1403) ، بحارالانوار ، اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: داراحیاء التراث العربی.
- _______________ ، (1408ق) ، شرح نهج البلاغه المقتطف من بحار الانوار للعلامه المجلسی ، انصاریان ، علی ، حاج علی فرد ، مرتضی ، محل انتشار: تهران ، نوبت چاپ: اول ، ناشر: وزارت ارشاد.
- محمدی مقدم ، قربانعلی ، (1375) ، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: مشهد ، ناشر: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
- محمودی ، محمد باقر ، (1387) ، نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: مؤسسه التضامن الفکری.
- مرندی ، رضا ، (1389) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: پیام محراب.
- مزی ، جمال الدین یوسف ؛ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ، بیروت: مؤسسه الرساله ، 1406ق.
- مطهری ، مرتضی ، (1377) ، مجموعه آثار ، نوبت چاپ: هشتم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: صدرا.
- مظاهری ، علی اکبر ، (1389) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: جمال .
- مغنیه ، محمد جواد ، (1999م) ، فی ظلال نهج البلاغه ، نوبت چاپ: چهارم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالعلم الملایین.
- مقیمی ، محمد ، (1380) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: گلستان کتاب.
- مکارم ، ناصر ، (1384) ، پیام امام ( ترجمه و شرح نهج البلاغه ) ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: مدرسه الامام علی بن ابی طالب.
- ملائی، حسین ، (1381) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تبریز ، ناشر: احرار.
- منصوری ، ذبیح الله ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: ارمغان دانش.
- منهاج، ابراهیم ، (1387) ، نهج البلاغه بهصورت موضوعی ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر : نشرحبیب.
- الموسوی، عباس علی ، (1418) ، شرح نهج البلاغه، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالرسولالاکرم.
- المؤدب ، حسین بن الحسن بن الحسین ، (بی تا) ، نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، بی جا.
100.میرزایی ، علی اکبر ، (1388) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: زمینه سازان ظهور.
101.نقوی القاینی ،محمد تقی ، (1384) ، مفتاح السعاده فی شرح النهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: قائن.
102.نمیری ، عمربن شبه ، (1415) ، تاریخ المدینه ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالفکر.
103.نواب لاهیجی ، میرزا محمد باقر ، (بی تا) ، شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، بی نا.
104.هاشمی ، مسعود ، (1385) ، روان ترین متن کامل فارسی نهج البلاغه (ویرایش و شرح) ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: فرهنگ جامع.
105.هاشمی الخوئی ، میرزا حبیب الله ، (1434) ، منهاج البراعه ، فی شرح النهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالمحجه البیضاء.
106.مردانی ، مهدی ، (1390) ، اعتبار سنجی انگاره ستایش امام علی ( علیه السلام ) از خلیفه دوم بر پایه خطبه 228 نهج البلاغه ، مجله علوم حدیث ، شماره های 59 و 60.