نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران

چکیده

در برخی منابع حدیثی، گزارش‌هایی پیرامون نقص عقل در زنان نقل شده است. وجود چنین روایاتی و رفتار نامناسب برخی مردان در جوامع اسلامی با زنان، موجب شده است بهانه‌ای به دست مخالفان اسلام افتد و ادعا کنند که قوانین اسلام ضدزنان است. بازکاوی دقیق مفاهیم و معانی واژگان چنین روایاتی، موجب رفع شبهات پیرامون اسلام و حقوق زن خواهد شد. اکثر محققان، «نقص» را به‌معنای کمبود و کاستی، معنا کرده‌اند. به‌علاوه، عقل را به‌معنای عقل نظری یا اجتماعی شمرده‌اند. اما، «نقص» در این روایات، به‌معنای ضعیف‌شدن، و عقل به‌معنای حافظه است. زنان به‌دلیل دارابودن برخی ویژگی‌های جسمی و روحی، احتمال می‌رود که برخی جزئیات یک رویداد را به حافظه نسپارند. حس بینایی خانم‌ها در مقایسه با آقایان ضعیف‌تر است که این حالت نیز در به یادسپاری جزئیات یک رویداد مؤثر است. ایام قاعدگی و یائسگی در زنان، موجب برخی اختلالات، مثل افسردگی و کاهش تمرکز و دقت در آنان می‌شود. این حالات در ضعیف‌شدن حافظۀ آنان‌ مؤثر است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Semantics of the Word ‘aql (reason) in Islamic Quotes Referring to Women’s Deficiency of ‘aql

نویسندگان [English]

  • Sayyed Mohammad Hashem Pourmola 1
  • Hossein Afsardyr 2

1 Assistant Professor, Shiraz University

2 Ph.D Candidate in the Qur’an and Hadith Sciences, University of Tehran

چکیده [English]

Some hadith sources contain reports about women’s deficiency of ‘aql (reason). Such reports, plus inappropriate treatment towards women by some men in Islamic societies, allow opponents of Islam to take advantage of this opportunity to claim that Islamic rules are against women. Rigorous re-examination of meanings of the words in such reports will resolve disputes over Islam and women’s rights. Most scholars agree that the word naqs means limit, and that ‘aql here refers to practical or social reason. However, the word naqs here denotes deficiency, and ‘aql means memory. Due to certain physical and mental properties, women are likely to miss details of an event. Women’s sight is weaker than men’s, while sight influences storage of event details in memory. Moreover, menstruation and menopause cause certain disorders in women, including depression and lack of focus in women, which, again, have weakening impacts on women’s memory.
 
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: women’s ‘aql (reason)
  • deficiency of ‘aql
  • memory
  • menstruation
  • women
قرآن کریم.
ابن‌ابی‌الاصبع (بی‌تا). تحریرالتحبیر فی صناعة‌الشعر والنثر وبیان إعجاز القرآن، تحقیق حفنی محمّدشرف، الجمهوریة العربیة‌المتحدة: المجلس‌الأعلى للشئون‌الإسلامیة ـ لجنة إحیاءالتراث‌الإسلامی.
ابن‌اثیر جزری (1415ق). أسدالغابة فی معرفةالصحابة، تحقیق علی‌محمّد معوض و عادل أحمد عبدالموجود، بی‌جا: دارالکتب‌العلمیة.
ابن‌جوزی، جمال‌الدین أبو‌الفرج عبد‌الرحمن (1997م). تلقیح فهوم أهل الأثر فی عیون‌التاریخ والسیر، بیروت: شرکة دارالأرقم‌بن أبی‌الأرقم.
ابن‌حنبل، احمد (1420ق). مسندالإمام أحمدبن‌حنبل، تحقیق شعیب‌الأرنؤوط، بیروت: مؤسسةالرسالة.
ابن‌درید، ابوبکر محمّدبن‌الحسن (1987م). جمهرةاللغة، تحقیق رمزی منیر بعلبکی، بیروت: دارالعلم للملایین.
ــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). الاشتقاق، تحقیق عبدالسّلام محمّدهارون، مصر: مکتبةالخانجی.
ابن‌سکیت (1412ق). ترتیب اصلاح‌المنطق، تهران: نشر میقات.
ابن‌سیده، ابوالحسن علی‌بن‌اسماعیل (1421ق). المحکم والمحیط‌الأعظم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
ابن‌شعبة حرانى، حسن‌بن‌على‏ (1404ق). تحف‌العقول، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم: جامعۀ مدرسین.
ابن‌طاووس، علی‌بن‌موسی (1375ش). کشف‌المحجة لثمرة‌المهجة، تحقیق حسون محمّد، قم: بوستان کتاب‏.
ابن‌عساکر (1415ق). تاریخ دمشق، تحقیق عمروبن‌غرامةالعمروی، بی‌جا: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
ابن‌فارس، احمدبن‌زکریاء (1399ق). معجم مقاییس‌اللغة، تحقیق عبدالسّلام محمّدهارون، بی‌جا: دارالفکر.
ــــــــــــــــــــــــ (1406ق). مجمل‌اللغة، تحقیق زهیر عبدالمحسن سلطان، بیروت: مؤسسةالرسالة.
ابن‌ماجه، ابوعبدالله محمّدبن‌یزید (بی‌تا). سنن ابن‌ماجه، تحقیق محمّدفؤاد عبدالباقی، بی‌جا: دار إحیاءالکتب‌العربیة.
ابن‌منده، ابوعبدالله محمّدبن‌اسحاق (1406ق). الإیمان لابن‌منده، تحقیق علی‌بن‌محمّدبن‌ناصرالفقیهی، بیروت: مؤسسة‌الرسالة.
ابن‌منظور، محمّدبن‌مکرم (1414ق). لسان‌العرب، بیروت: دار صادر.
ابن‌میثم، علی (1362ش). ‏شرح‏ نهج‏البلاغه، بی‌جا: دفتر نشرالکتاب.
ابونعیم اصفهانی، احمدبن‌عبدالله (1419ق). معرفةالصحابة، تحقیق عادل‌بن‌یوسف‌العزازی، ریاض: دارالوطن للنشر.
ابویعلی، احمدبن‌علی (1404ق). مسند أبی‌یعلى، تحقیق حسین سلیم أسد، دمشق: دارالمأمون للتراث.
احمدمختار، عبدالحمید عمر (1429ق). معجم‌اللغةالعربیة المعاصرة، بی‌جا: عالم‌الکتب.
افخم ابراهیمی، عزیزه (1378ش). «فشار روانی و جنسیت»، مجلۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، ش 30 و 31.
امام حسن عسکری (ع) (1409ق). التفسیرالمنسوب إلى‌الإمام‌الحسن‌العسکری (ع)، تحقیق مدرسۀ امام مهدى (ع)، قم: مدرسةالإمام‌المهدی (عجل‌الله تعالى فرجه‌الشریف).‏
اویس، سعید (1389ش). «سندروم پیش از قاعدگی، چالشی ماهانه برای خواب»، مجلۀ بهداشت روان و جامعه، ش 20.
بخاری، ابوعبدالله محمّدبن‌اسماعیل (1422ق). الجامع‌المسند‌الصحیح‌المختصر من أمور رسول‌الله (صلّى‌الله علیه و سلّم) و سننه و أیامه، تحقیق محمّدزهیربن‌ناصر، بی‌جا: دار طوق‌النجاة.
برقی، احمدبن‌محمّدبن‌خالد (1371ش). المحاسن، قم: دارالکتب‌الإسلامیة.
بروجردی، آقاحسین (1386ش). جامع احادیث‌الشیعة، تهران: انتشارات فرهنگ سبز.
بیانی، احمد (1371ش). «قدرت حافظه چیست و در زندگی اجتماعی چه نقشی دارد؟»، مجلۀ روان‌شناسی و علوم تربیتی (دانشگاه تهران)، ش50.
پاک‌نژاد، سید (1376ش). ازدواج، قم: انتشارات اخلاق.
تاراج، شیرین و زارع، حسین (1388ش). «تأثیر نشانگان پیش از قاعدگی بر عملکرد حافظه‌های کوتاه‌مدت، بلندمدت و آینده‌گرا در زنان مبتلا به این نشانگان»، مجلۀ زنان مامایی و نازایی ایران، ش3.
تاراج، شیرین؛ زارع، حسین؛ کرمی نوری، رضا (1387ش). «تأثیر نشانگان پیش از قاعدگی بر عملکرد حافظۀ روزمره و رویدادی»، پژوهش در سلامت روان‌شناختی، ش 2.
تمیمی آمدی، عبدالواحدبن‌محمّد (1366ش). تصنیف غررالحکم و دررالکلم، تحقیق مصطفی درایتى، قم: دفتر تبلیغات.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک‌بن‌محمّدبن‌اسماعیل (1422ق). فقه‌اللغة و سرالعربیة، تحقیق عبدالرزاق‌المهدی، بی‌جا: إحیاءالتراث‌العربی.
جرجانی، علی‌بن‌محمّد (1403ق). کتاب‌التعریفات، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
جعفری، محمّدتقی (1376ش) ترجمه ‏و تفسیر نهج‌‏البلاغه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جوادی آملی، عبدالله (1383ش). زن در آیینۀ جمال و جلال، قم: اسراء.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1389ش). تفسیر تسنیم، قم: اسراء.
جوهری، ابونصر اسماعیل‌بن حماد (1407ق). الصحاح تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملایین.
حسینی زبیدی، محمّدمرتضى (1414ق). تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ‏تحقیق على هلالى و على سیری، بیروت: دارالفکر.
حسینیان قمی (1376ش). «دفاع از حدیث (2)»، مجلۀ علوم حدیث، ش 3، قم: دانشگاه علوم حدیث.
حکیمى، محمّدرضا؛ حکیمى، محمّد؛ حکیمى، علی (1380ش). الحیاة، ترجمۀ احمد آرام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
خزعلی، کبری؛ بهزادپور، سیمین‌دخت؛ آیت‌اللهی، زهرا (1380ش). زن، عقل، ایمان، مشورت، تهران: سفیر صبح.
خسروی، زهره؛ رفعتی، مریم؛ فروزش، سیده‌نورا (1382ش). مبانی روان‌شناختی جنسیت، تهران: دان‍ش‍گ‍اه‌ ال‍زه‍را.
دیلمی، حسن‌بن‌محمّد (1412ق). ارشادالقلوب إلى‌الصواب، قم: الشریف‌الرضی.
راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمّد (1412ق). المفردات فی غریب‌القرآن، بیروت: دارالعلم‌الدارالشامیة.
رزاز واسطی، اسلم‌بن‌سهل (1404ق). تاریخ واسط، تحقیق کورکیس عواد، بیروت: عالم الکتب.
رمضانی، ولی‌الله؛ مرادی، علی‌رضا؛ احمدی، عبدالجواد (1388ش). «عملکرد حافظۀ فعال در دانشجویان دختر با علائم افسردگی بالا و عادی»، مجلۀ علوم رفتاری، ش 4.
سبط‌بن‌جوزی (1429ق). تذکرة‌الخواص، تحقیق عامرالنجار، بی‌جا: مکتبة‌الثقافة‌الدینیة.
سلحشور، ماندانا (1385ش). «طبیعت بلوغ دخترها را بهتر بشناسیم»، مجلۀ پیوند، ش 321.
سلیمان‌پناه، سیداحمد (1384ش). پزشک خانواده: شناخت قاعدگی و اختلالات آن، تهران: مؤسسۀ فرهنگی انتشاراتی شهروند.
سیدرضی، محمّدبن‌حسین (1414ق). نهج‌البلاغه، تحقیق فیض‌الاسلام، قم: هجرت.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1406ق). خصائص‌الأئمة علیهم‌السلام، تحقیق محمّدهادی امینی، مشهد: آستان قدس رضوی.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن‌بن‌أبی‌بکر (1424ق). معجم مقالیدالعلوم فی‌الحدود والرسوم، تحقیق أ. د. محمّد إبراهیم عباده، قاهره: مکتبة‌الآداب.
شوشتری، زهرا (1379ش). «کاهش تکلیف در شهادت زنان»، مجلۀ کتاب زن، ش 7.
شیخ حرّ عاملی، محمّدبن‌حسن (1409ق). تفصیل وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشرعیة، قم: مؤسسة آل‌البیت (علیهم‌السّلام).
شیخ صدوق، محمّدبن‌علی (1366ش). علل‌الشرائع، ترجمۀ هدایت‌الله مسترحمى، تهران: کتابفروشی مصطفوی.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1385ش). علل‌الشرائع، قم: کتابفروشی داوری.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1413ق). من لایحضره‌الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامى، وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
شیخ طوسی، محمّدبن‌حسن (1407ق). تهذیب‌الأحکام، تحقیق السید حسن‌الموسوی الخرسان، تهران: دارالکتب‌الاسلامیة.
صاحب‌بن‌عباد، اسماعیل‌ (1414ق). المحیط فی‌اللغة، محقّق/ مصحّح: محمّدحسن آل‌یاسین، بیروت: عالم‌الکتاب.
صدرالدّین شیرازی، محمّدبن‌ابراهیم (1383ش). شرح اصول‌الکافی، محقّق/ مصحّح: محمّد خواجوی، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
طباطبایی، سیدمحمّدحسین (1417ق). المیزان فی تفسیرالقرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
طبرسی، حسن‌بن‌فضل (1412ق). مکارم‌الأخلاق، قم: شریف رضی.
طبری آملی کبیر، محمّدبن‌جریربن‌رستم (1415ق). المسترشد فی إمامة علیّ‌بن‌أبی‌طالب (ع)، تحقیق احمد محمودى، قم: کوشانپور.
طریحی، فخرالدین‌بن‌محمّد (1375ش). مجمع‌البحرین، تهران: مرتضوی.
ظهیرالدین، علی‌رضا و جاریانی، مژگان (1382ش). «مقایسۀ اثرات درمانی لیتیم و پیریدوکسین در اختلال ملال پیش از قاعدگی»، مجلۀ پزشکی قانونی، ش 30.
عاملی، ابراهیم (1360ش). تفسیر عاملی، تهران: انتشارت صدوق.
عسکری، حسین‌بن‌عبدالله (1400ق). الفروق فی‌اللغة، بیروت: دارالآفاق‌الجدیدة.
علائی رحمانی، فاطمه (1383ش). «تحلیلی بر خطبۀ 80 نهج‌البلاغه»، مجلۀ نهج‌البلاغه، ش 9 و 10.
علوی‌مهر، حسین (1384ش). آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران، قم: مرکز جهانى علوم اسلامی.
غفاری‌صفت، علی‌اکبر و صناعی‌پور، محمّدحسن (1384ش). دراسات فی علم‌الدرایة (تلخیص مقباس‌الهدایة)، تهران: انتشارات سمت و دانشگاه امام صادق (ع).
غفاری، فاطمه و پورغزنین، طیبه (1385ش). «ارتباط شدت سندرم قبل از قاعدگی با خشم در دختران نوجوان»، مجلۀ زنان مامایی و نازایی ایران، ش 1.
فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد (1409ق). کتاب‌العین، قم: نشر هجرت.
فیروزآبادی، مجدالدین محمّدبن‌یعقوب (1428ق). قاموس‌المحیط، بیروت: دارالمعرفة.
فیض کاشانى، محمّدمحسن‌بن‌شاه‌مرتضى (1371ش). نوادر‌الأخبار فیما یتعلق بأصول‌الدین، تحقیق مهدى انصارى قمى، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
قرشی، سیدعلی‌اکبر (1371ش). قاموس قرآن، تهران: دارالکتب‌الإسلامیة.
کلینی، محمّدبن‌یعقوب‌بن‌اسحاق‏ (1407ق). الکافی، تحقیق على‌اکبر غفارى و محمّد آخوندى، تهران: دارالکتب‌الإسلامیة.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1369ش). اصول‌الکافی، ترجمۀ سیدجواد مصطفوی، تهران: کتابفروشى علمیۀ اسلامیه.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1375ش). اصول‌الکافی، ترجمۀ محمّدباقر کمره‏اى، قم: اسوه.
کیانی آسیابر، آزیتا؛ حیدری، معصومه؛ محمّدی‌تبار، شفیقه؛ فقیه‌زاده، سقراط (1388ش). «بررسی شیوع، علائم، نشانه‌ها و عوامل مستعدکنندۀ سندروم پیش از قاعدگی در زنان شاغل»، دانشور پزشکی، ش 81.
گوهری، مریم (1383ش). از بلوغ تا یائسگی، تهران: تربیت.
مجد، محمّد (1385). انسان در دو جلوه: روان‌شناسی زن و مرد، تهران: مؤسسۀ فرهنگی انتشاراتی مکیال.
مجلسی، محمّدباقر (1406ق ـ الف). روضةالمتقین فی شرح من لایحضره‌الفقیه، تحقیق حسین موسوى کرمانى و على پناه اشتهاردی، قم: مؤسسۀ فرهنگى اسلامى کوشانپور.
ـــــــــــــــــــــــــ (1406ق ـ ب). ملاذالأخیار فی فهم تهذیب‌الأخبار، تحقیق مهدی رجائی، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
ـــــــــــــــــــــــــ (1403ق). بحار‌الانوارالجامع لدرر اخبارالائمة‌الاطهار، بیروت: دار إحیاءالتراث‌العربی.
مجلسی، محمّدباقر (1404ق). مرآة‌العقول فی شرح أخبار آل‌الرسول، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران: دارالکتب‌الإسلامیة.
مصطفوی، حسن (1360ش). التحقیق فی کلمات‌القرآن‌الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مصطفى، ابراهیم؛ الزیات، احمد؛ عبدالقادر، حامد؛ النجار، محمّد (بی‌تا). المعجم‌الوسیط، قاهره: دارالدعوة.
معین اسلام، مریم و طیبی، ناهید (1380). روان‌شناسی زن در نهج‌البلاغه، قم: عطر سعادت.
مکارم شیرازی، ناصر (1374ش). تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب‌الاسلامیة.
موسوی‌نسب، سیدمسعود و طوبایی، شعله (1378ش). «بررسی نشانگان پیش از قاعدگی در گروهی از زنان در شهر شیراز»، مجلۀ اندیشه و رفتار، ش 19.
مهریزی، مهدی (1382ش ـ الف). «نقد متن (2) حجیّت و اعتبار، ضوابط و قواعد»، مجلۀ علوم حدیث، ش 30.
ــــــــــــــــــــ (1382ش ـ ب). شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
نسائی، ابوعبدالرحمن احمدبن‌شعیب (1421ق). سنن کبرى، تحقیق حسن عبدالمنعم شلبی، بیروت: مؤسسةالرسالة.
هاشمی، سیداحمد (1999م). جواهرالبلاغة فى‌المعانى والبیان والبدیع، بیروت: المکتبة‌العصریة.
هاشمی، سیدحسین (1378ش). «گواهی زنان»، مجلۀ کتاب نقد، ش 12.
هاشمی، سیده فاطمه (1387ش). بررسى صحت و اعتبار روایات تفسیر منسوب به امام عسکرى (ع)، مشهد: بنیاد پژوهش‌هاى اسلامی.