نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار و عضوهیأت علمی دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم قم

2 کارشناس ارشد دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم قم،

3 استاد یار و عضوهیأت علمی دانشگاه و علوم ومعارف قرآن کریم

چکیده

خطبه 219 نهج البلاغه که برخی از شارحین آنرا در مدح خلیفه دوم از سوی امام می دانند، درحوزه سند ودلالت همواره با چالش ها و دیدگاه های متفاوتی روبرو بوده است. برخی بزرگان شیعه صحت انتساب این سخنان به امام علی علیه السلام را مورد تشکیک قرار داده و ایراد آن از سوی امام را انکار کرده اند. از سوی دیگر فهم محتوی خطبه، در بستر بررسی های اسنادی و رجالی و مصادر تاریخی آن، با نظر داشت شرایط حاکم بر فضای صدور، وقوع آن را امکان پذیر می نماید. از این رو مقاله حاضر در پی بررسی اصالت خطبه مذکور و هموارسازی فهم محتوی اصلی آن از طریق تحلیل دیدگاه اندیشمندان این حوزه و بررسی اسناد و رجال و مصادر تاریخی خطبه می باشد. نتایج این بررسی ها نشان از آن دارد که تشکیک در صحت انتساب خطبه صحیح نمی باشد و اگر چه از منظر رجال منابع خطبه ضعیف است اما به علت کثرت متون نقل کننده ، اعتبار روایت پذیرفته است و بررسی فضای صدور خطبه  نشان از آن دارد که امام  در شرایطی ناخواسته و ناگزیر قرار داشته و ناگزیر از جملاتی در مورد خلیفه دوم که تا حدی ستایش نیز از آن قابل برداشت بوده است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

اعتبارسنجی اصالت خطبه 219 نهج البلاغه با بررسی چالش ها و دیدگاه های حدیثی و تاریخی خطبه

نویسندگان [English]

  • rahman oshryrh 1
  • mehran khaksar 2
  • amin naghib 3

چکیده [English]

خطبه 219 نهج البلاغه که برخی از شارحین آنرا در مدح خلیفه دوم از سوی امام می دانند، درحوزه سند ودلالت همواره با چالش ها و دیدگاه های متفاوتی روبرو بوده است. برخی بزرگان شیعه صحت انتساب این سخنان به امام علی علیه السلام را مورد تشکیک قرار داده و ایراد آن از سوی امام را انکار کرده اند. از سوی دیگر فهم محتوی خطبه، در بستر بررسی های اسنادی و رجالی و مصادر تاریخی آن، با نظر داشت شرایط حاکم بر فضای صدور، وقوع آن را امکان پذیر می نماید. از این رو مقاله حاضر در پی بررسی اصالت خطبه مذکور و هموارسازی فهم محتوی اصلی آن از طریق تحلیل دیدگاه اندیشمندان این حوزه و بررسی اسناد و رجال و مصادر تاریخی خطبه می باشد. نتایج این بررسی ها نشان از آن دارد که تشکیک در صحت انتساب خطبه صحیح نمی باشد و اگر چه از منظر رجال منابع خطبه ضعیف است اما به علت کثرت متون نقل کننده ، اعتبار روایت پذیرفته است و بررسی فضای صدور خطبه  نشان از آن دارد که امام  در شرایطی ناخواسته و ناگزیر قرار داشته و ناگزیر از جملاتی در مورد خلیفه دوم که تا حدی ستایش نیز از آن قابل برداشت بوده است.

کلیدواژه‌ها [English]

  • واژگان کلیدی: خطبه 219
  • نهج البلاغه
  • خلیفه دوم
  • حدیثی
  • تاریخی
  1. ·        قرآن کریم
  2. ·        نهج البلاغه
    1. ابراهیم ، یحیی بن ابراهیم ، (1380) ، ارشادالمؤمنین الی معرفه نهج البلاغه المبین ، حسینی جلالی ، محمد جواد ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: دلیل ما.
    2. ابن ابی الحدید ، عزالدین ابوحامد ، (1377) ، شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: مکبه آیت الله مرعشی نجفی.
    3. ابن اثیر ، محمد الجزری ، (1421) ، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: سعودی ، ناشر: دارابن الجوزی.
    4. ابن اعرابی ، احمد بن محمدبن زیاد ، (1408) ، المعجم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارابن جوزی.
    5. ابن حجر عسقلانی ،احمد بن علی ، (1404)، تهذیب التهذیب ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالفکر.
    6. _______________، احمد بن علی ، (1408) ، تقریب التهذیب ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالکتب العلمیه.
    7. ________________، احمد بن علی ، (1415) ، الإصابه فی تمییز الصحابه ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالکتب­ العلمیه.
    8. ابن سعد ، محمد ، ، (1408) ، الطبقات الکبری ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارلکتب العلمیه .
    9. ابن عبدالبر ، یوسف بن عبدالله ، (1412) ، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالجیل.
    10. ابن عساکر ، علی بن حسن ، (1415) ، تاریخ دمشق ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
    11. ابن قتیبه دینوری ، (1408) ، عبدالله بن مسلم ، غریب الحدیث ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالکتب العلمیه.
    12. ابن کثیر ، اسماعیل بن عمر ، (بی تا) ، البدایه و النهایه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قاهره ، ناشر: المکتبه التوفیقیه.
    13. ابن منظور ، محمد بن مکرم ، (1997ق) ، لسان العرب ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارصادر.
    14. احمد زاده ، ناصر ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: اشرفی.
    15. اردبیلی ، (بی تا) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، بی جا ، بی نا .
    16. ارفع ، کاظم ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: فیض کاشانی.
    17. ارکان التمیمی ، (1434) ، شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالمحجه الیضاء.
    18. ازدی نیشابوری ، فضل بن شاذان ، (1387) ، الایضاح فی الرد علی سائرالفرق ، حسینی ارموی ، سید جلال الدین ، نوبت چاپ: اول، محل انتشار: بیروت ، ناشر: مؤسسه التاریخ العربی.
    19. استادولی ، حسین ، (1384) ، ترجمه نهج البلاغه، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: اسوه.
    20. افتخارزاده، محمود ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: روزگار.
    21. انصاری ، امیرحسین؛ شکوه کلام در نهج البلاغه ، اول، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی ، بی تا .
    22. انصاری قمی ، محمد علی ، (1384) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: امام عصر (عج ).
    23. انصاریان ، حسین ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: سوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: پیام آزادی.
    24. اولیائی ، نبی الدین ، (1378) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: پنجم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: پرچین.
    25. آقامیرزایی ، ناهید ، (1379) ، ترجمه نهج االبلاغه ، محل انتشار: تهران ، ناشر: بهزاد.
    26. آیتی، عبدالمجید ، (1378) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: سوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    27. بحرانی ، میثم بن میثم بن علی ، (1362) ، شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: دوم ، بی جا ، ناشر: نشر الکتاب الاسلامی.
    28. بیهقی انصاری ، علی بن زید ، (1380) ، معارج نهج البلاغه ، الطیب ، اسعد ، نبوت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: بوستان کتاب.
    29. بیهقی کیدری ، قطب الدین محمدبن الحسن ، (1375) ، حدائق الحقائق فی شرح النهج البلاغه ، عطاردی ، عزیزالله ، بنیاد نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: انتشارات عطارد.
    30. پدرام ، علی ، (1388) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: فقاهت.
    31. تشکری،  شهاب ، (1386) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: اسوه.
    32. جعفری ، محمد تقی ، (1378) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    33. جعفری ، محمد مهدی ، (1386) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: ذکر.
    34. ___________________، (1380) ، پرتوی از نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    35. _________________ ، (بی تا) ، پژوهشی در اسناد ومدارک نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: قلم.
    36. جوینی ، عزیزالله ، (1377) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: دانشگاه تهران.
    37. حجتی ، مهدی ، (1382) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: فاخر.
    38. الحسون ، شیخ فارس ، (1425) ، نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: سوریه ، ناشر: مؤسسه البلاغ.
    39. الحسینی الخطیب ، عبدالزهراء ، (1409) ، مصادر نهج البلاغه و أسانیده ، نوبت چاپ: چهارم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالزهراء.
    40. حسینی شیرازی ، سید محمد ، (1394) ، توضیح نهج البلاغه ، محل انتشار: قم ، ناشر: دلیل ما.
    41. حسینی شیرازی ، صادق ، (1393) ، استفتائات ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: رشید.
    42. دخیل ، علی محمد علی ، (1409) ، شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالمرتضی.
    43. دشتی، محمد ، (1378) ، مجموعه آشنایی با نهج البلاغه اسناد و مدارک نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: موسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین(علیه السلام).
    44. _________ ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: انتشارات قم.
    45. دین پرور ، جمال الدین ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: بنیاد نهج البلاغه.
    46. ذهبی ، احمد بن عثمان ، (1407) ، تاریخ الاسلام ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالکتب العربی.
    47. راوندی ، قطب الدین سعید بن هبه الله ، (1364) ، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه ، کوهکمری ، سید عبدالطیف ، نوبت چاپ: اوّل ، ناشر: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
    48. رزاقی ، محمود ، (1390) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: خوشه پروین.
    49. زمانی ، مصطفی ، (1384) ، ترجمه و شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: مؤسسه انتشارات نبوی.
    50. زمانیان ، احمد ، (1390) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: اسوه.
    51. زمخشری ، محمود بن عمر ، (بی تا) ، الفائق فی غریب الحدیث ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالمعرفه للطباعه و النشر.
    52. سبحانی ، جعفر ، (1382) ، حوار مع الشیخ صالح بن عبدالله الدرویش ، محل انتشار: قم ، ناشر: مؤسسه امام صادق (علیه السلام).
    53. سرخسی ، علی بن ناصر ، (1415) ، اعلام نهج البلاغه ، عطاردی ، عزیزالله ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: نشر عطارد.
    54. سلطانی ، محمد حسین ، (1379) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: به آفرین.
    55. سیوطی ، عبدالرحمن بن ابی بکر ، (1424) ، جامع الاحادیث ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالفکر.
    56. شاهین ، داریوش ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: سازمان انتشارات جاویدان.
    57. الشرفی، عبدالهادی ، (1386) ، تهذیب شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: قم ، ناشر: داراحدیث.
    58. شریعت ، محمد جواد ، (1376) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: اساطیر.
    59. شریفی پردیسی ، مهدی ، (1379) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: گویه.
    60. شوشتری ، محمد تقی ، (1376) ، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: امیرکبیر.
    61. شهیدی ، جعفر ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: هجدهم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    62. شیروانی ، علی ، (1380) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: نسیم حیات.
    63. صبحی ، صالح ، (بی تا) ، فرهنگ لغات نهج البلاغه ، رحیمی نیا ، مصطفی ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: اندیشه اسلامی.
    64. طبری ، محمد بن جریر ، (1387) ، تاریخ الامم و الملوک ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دار التراث
    65. طهماسبی ، محمد ، (1382) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: انعام.
    66. عابدینی مطلق ، کاظم ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: چهارم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: مؤسسه انتشارات آفرینه.
    67. العاملی، جعفر مرتضی ، (1430) ، الصحیح من سیره الامام علی(علیه السلام) ، نوبت چاپ: دوم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: المرکزالاسلامی للدراسات.
    68. عبدالرحمن البدری ، عادل ، (1421) ، نزهة االنظر فی غریب النهج و الاثر ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: موسسه المعارف الاسلامیه.
    69. عبده ، محمد ، (بی تا) ، شرح النهج البلاغه ، محل انتشار: قاهره ، ناشر: مطبعه الاستقامه.
    70. عرشی ، امتیاز علی خان ، (1363) ، استناد نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: امیر کبیر.
    71. عقیقی بخشایشی ، (1388) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: نوید اسلام.
    72. فارسی ، محسن ، (1368) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: هشتم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: امیرکبیر.
    73. فقیهی ، علی اصغر ، (1380) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: مشرقین.
    74. فولادوند ، محمد مهدی ، (1380) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: صائب.
    75. فیض الاسلام ، علینقی ، (1378) ، ترجمه و شرح نهج البلاغ ، نوبت چاپ: سوم ، محل انتشار: تهران ، ناشر : فیض الاسلام.
    76. قزوینی ، ملاصالح ، (1380) ، شرح­نهج البلاغه، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: کتابفروشی اسلامیه.
    77. کاسب ، عزیزالله ، (1379ش) ، ترجمه نهج البلاغه ، دوم ، تهران: محمد.
    78. کاشانی ، ملافتح الله ، (1378) ، تنبیه الغافلین و تذکره العارفین ، مصحح سید جواد ذهنی تهرانی ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: پیام حق.
    79. کیدری بیهقی ، قطب الدین ، (1375) ، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه ، عطاردی ، عزیزالله ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: نشر عطارد.
    80. لبیب ، بیضون ، (1375) ، تصنیف نهج البلاغه ، نوبت چاپ: سوم ، محل انتشار: قم ، ناشر: مکتب الاعلام الاسلامی.
    81. مبشری ، اسدالله ، (1394) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: یازدهم ، بی جا ، بی تا.
    82. متقی هندی ، حسام الدین ، (1405ق) ، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال ، نوبت چاپ: پنجم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: مؤسسه الرساله.
    83. مجد ، امید ، (1379) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: امید مجد.
    84. مجلسی، محمد باقر، (1403) ، بحارالانوار ، اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: داراحیاء التراث العربی.
    85. ­­­­­­­­­­­­­­­ _______________ ، (1408ق) ، شرح نهج البلاغه المقتطف من بحار الانوار للعلامه المجلسی ، انصاریان ، علی ، حاج علی فرد ، مرتضی ، محل انتشار: تهران ، نوبت چاپ: اول ، ناشر: وزارت ارشاد.
    86. محمدی مقدم ، قربانعلی ، (1375) ، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: مشهد ، ناشر: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
    87. محمودی ، محمد باقر ، (1387) ، نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: مؤسسه التضامن الفکری.
    88. مرندی ، رضا ، (1389) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: پیام محراب.
    89. مزی ، جمال الدین یوسف ؛ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ، بیروت: مؤسسه الرساله ، 1406ق.
    90. مطهری ، مرتضی ، (1377) ، مجموعه آثار ، نوبت چاپ: هشتم ، محل انتشار: تهران ، ناشر: صدرا.
    91. مظاهری ، علی اکبر ، (1389) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: جمال .
    92. مغنیه ، محمد جواد ، (1999م) ، فی ظلال نهج البلاغه ، نوبت چاپ: چهارم ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالعلم الملایین.
    93. مقیمی ، محمد ، (1380) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: گلستان کتاب.
    94. مکارم ، ناصر ، (1384) ، پیام امام ( ترجمه و شرح نهج البلاغه ) ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: مدرسه الامام علی بن ابی طالب.
    95. ملائی، حسین ، (1381) ، ترجمه منظوم نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تبریز ، ناشر: احرار.
    96. منصوری ، ذبیح الله ، (1379) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: ارمغان دانش.
    97. منهاج، ابراهیم ، (1387) ، نهج البلاغه ­به­صورت موضوعی ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر : نشرحبیب.
    98. الموسوی، عباس علی ، (1418) ، شرح نهج البلاغه، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالرسول­الاکرم.
    99. المؤدب ، حسین بن الحسن بن الحسین ، (بی تا) ، نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، بی جا.

    100.میرزایی ، علی اکبر ، (1388) ، ترجمه نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: قم ، ناشر: زمینه سازان ظهور.

    101.نقوی القاینی ،محمد تقی ، (1384) ، مفتاح السعاده فی شرح النهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: قائن.

    102.نمیری ، عمربن شبه ، (1415) ، تاریخ المدینه ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالفکر.

    103.نواب لاهیجی ، میرزا محمد باقر ، (بی تا) ، شرح نهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، بی نا.

    104.هاشمی ، مسعود ، (1385) ، روان ترین متن کامل فارسی نهج البلاغه (ویرایش و شرح) ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: تهران ، ناشر: فرهنگ جامع.

    105.هاشمی الخوئی ، میرزا حبیب الله ، (1434) ، منهاج البراعه ، فی شرح النهج البلاغه ، نوبت چاپ: اول ، محل انتشار: بیروت ، ناشر: دارالمحجه البیضاء.

    106.مردانی ، مهدی ، (1390) ، اعتبار سنجی انگاره ستایش امام علی ( علیه السلام ) از خلیفه دوم بر پایه خطبه 228 نهج البلاغه ، مجله علوم حدیث ، شماره های 59 و 60.